Sensian natibo gi halom chinatsaga
Kada matto mensahe na madoñgduñg talo Marianas, tumalag hilo`yo` gi Saina manmagagao asi`i gi enemiguta sa` ni siha mismo ti ha komprende i asunton Marianas. Man-atotgante gi asunton linala`ta sin konsiderasion na estomagon familia makeke ñega `nai los uttimos mañalañg i petmanente na guaddian este siha na islas.
En kuando, kuando, sige hu atetuye hafa dipotsihe sustansiaña sisteman gobietnamienton demokrasia. Ti presiso tafan chago: pot mas ke 200 años deste mafotma i gobietnon Estados Unidos de America, esta pago i neguru kulan fagas diskriminasion i los probes gi todo kinalamten niha. Ayo mina` hu aksepta na para todo i mattiro, ti baiho seha sa` yangin ta sede gumacha` yan timiges haanita, ha gana hit sensia.
Mafatto un` dañkulo na kuestion gi hinasogho: hafa na sige si Presidente Clinton ha fama i felis na tiempon abundansia gi ekonomian iya America lao ni unabes `nai ta huñgog ha mensiona na sumasaonao Marianas bumenifisio guine na programaña? Diberas, matto gi pairen hipokrito este as Presidente Clinton i para u sige bumohao na paire ekonomian America `nai gi mismo tiempo sige ha ke puno` haanen natibon Marianas lao mansudadano hit lokue`.
Kao manmalefa na tatuñgo manmanaita fino` English yan lokue` ta komprende kabales siñienten machanda direchota komo membron familia? Hafa mohon ya mañasaonao i kumeke fuñot direchota yan linala`ta gi mismo estao `nai mangaige hit pago? Hana` hahassoyo` este na chatchochu` i manmafanagueta ginen i dotrinan i Saina na chamo chocho`gue kontra i otro i tiyamo na umachogue giya hago mismo.
Solu pot este na finana`guen i Saina mina` kontentoyo` mana` kahaga` gi halom todo este siha na mattiro. Hu pega i futuron taotao-ho natibon este siha na islas i kanai i Nanalibreta. Solu guiya i tai achaigua na jues gi detetminasion uttimo disposision pot todos i tailaye na chochu` ni manma-intended sin ditension kontra hita.
Maila` tafan aguot` kanai uno yan otro ya tafan hita manmatcha mona kumayon todo dicho na direchota. Si Yuus Maase`!
Probleman daibetes gi halom natibo
Kada guaha kampo, hu bisita tatte un` chetnot na sige dumañkulo na problema gi halom natibon Marianas. Guiya este i daibetes osino mames haga`. Un` chetnot na debi u guaha mas inadahe sa` gigon nina`ye hao, todo patte gi sanhalomo ha tutuhon man-inaminasa sa` esta i primera patte ni prumududuse naturat na uson asukat para i tataotaomo ti machochochu`.
Dos asunto sumen presiso para ayo siha i esta mannina`ye nu este na chetnot: 1). Diario na eksisio tat komo pokat chadeg. 2). Mas inadahe gi neñgkanomo. Dimas de un` ason gi menan television dispues de chumocho hao, maulegña un` tulus hao mamokat gi fina` kampo `nai siña unna` kalamten tataotaomo. Estira hao antes de un` tutuhon mamokat kosake siña un` prepara tataotaomo para este na eksisio. Muñga ma-afuestsas i distansia. Tutuhon adumididi` pot rason na buente esta apmam na tiempo deste uttimo aktibo unna` kalamten tataotaomo.
Yangin matto hao gi asunton neñgkano`, pot fabot suhaye todo fina` mames deste pastre esta softdrinks. Na` para i uson mantika yan maasen gi neñgkanomo. Na bula mas golai yan fruta diaramente. Muñga chumocho kantida gi kada sentada. Mauleg un` na apattao maseha kuatro esta sais biahe gi haane. `An chumocho hao, muñga ma ambentuye. Gigon un` siente haspog, kahulo ginen i sentadamo ya un` famokat ñaihon antes de un` deskansa.
Besita i medikon daibetes gi Commonwealth Health Center ya un` mariseta regulatmente `nai siña marikonose i kantidan asukat gi haga`mo. Yangin ti ta adahe hinemlo`ta, hita mismo para ta sapet maisa hit yan lokue` i familia `nai esta addet mampos pinadesita pot msimo diskuiduta. Hago solamismo kapitan i hinemlo`mo. Ayudan maisa hao yan i familiamo puede mas menos na minasapet para todos.
Strictly a personal view. John S. DelRosario Jr. is publisher of Saipan Tribune