Esperansa gi 2014
Maseha mala`et paladat-ta pinadese gi hiniyuñg este na sakan, tanae` animu ginagau bendision yan fitme na sensian esperansa ginen i Nanalibreta puede lamauleg i 2014 na sakan.
Makat na hogsu` obligasion tafafana`. Taya` lokue` fina` madog `nai siña ta ekspaye problemata soluke satton na kinimite gi satbasion pinadesen linahyan. Tana` siña mohon? Debi u guaha fitme na kabesiyun (leadership) gi hegsu` I Deni`.
Yangin para ta repite mañan kadu` tatuñgu` i tita tuñgu` pues mansulon hit ta`lu tate gi aplacha` na fache` diskuidu. Mas te`ug siempre pinadesen publiku gi halom este na diskuidu.
Kumu mañehan ñaihon hamyu ya in` atan fotmat i asuntu siha siempre in` lie` luserun hinimidde na hagas gi sagaña man-ninanañgga hamyu deste alacha siha na sakan.
Puede ti in` sedi lumachog sensian tailaye na finatane`. Ta`lun bumisita haf` na man-gaige hamyu guennau na puesto yan sustansian in` chili` na huramientu.
[B]Ti Komprendiyun[/B]Para i dikiki` tano`ta yan manadan problemaña, guaha `nai dumeskansa-yu` gi silensiu na patte gi hinasoghu para bai` lie` manu na koyentura gagaddon. Ti mapot ma-oppe i kuestion. Lau kase gaige i chinatsaga gi huegon un` bachet ni pumipipet otru bachet.
Yangin mampos makat i asuntu ya man-diniñgu hamyu, guaha minapotña mamaisen ayudu para ta dañae` umakude haf` debi u machogue? Na ti maulegña mamaisen ke linaisen? Mañgge sensian himidde gi haf` fafayimu yan ti fafayimu? Kau konfotmeña hau mama` sabiu ke un` aligau ausiliu para un` mueba linala` linahyan?
Puntu: Linala` publiku mamatmos gi fache` miserapble pot diskuidun chatkabayeru gi hegsu` I Deni`. Ti mapot este na kuentas makatkula piot sa` gaige ha` gi me`nan guieñg niha. Ya ti u mahñau siempre in` fan man-nae` kuenta haf` siha in` petsige para adelantun linala` i tautau ni in` represesenta gi hegsu` I Deni`–administrasion yan lehislatura.
[B]Sustansian Gobietnu[/B]Si Presidente Abraham Lincoln ha esplika gi kadada` na manera haf` sustansian gobietnu. Este na sistema “pot i tautau, ginen i tautau, yan para i tautau”. Hafa i puntu?
Sottan ñaihon dos asuntu gi punta ya un` kula i “ginen i tautau” para un` komprende sustansian puestomu gi offisinan publiku. Siempre un` lie` yan un` nina` humidde haf` na pinega guennau ni tautau. Pot siha na gaige hau guennau gi hilu esperansa na siña un` adelanta kualidat linala` niha. Kau un` chogue ennau na tinagu` i tautau ni un` represesenta?
Muñga mana` chagu` i asuntu ni hagas lumauya gi papa` guieñg miyu: ekonomia. Hafa fuera ke chanseru na priniponen casino otru che`chu` miyu para in` adelanta i kahan iya Marianas? Hafa na megai tautau-ta dumiñgu i tanu`? Seguruyu` na pot nesessidat yan appottunidat linala` familian niha ni sumen taya` guine. Haf` mohon?
Poresu na debi satton in` ta`lun umebalua yan analisa haf` sustansian gobietnu “ginen i tautau”. Ileghu na libianu in` lie` haf` finatsun miyu guine na puntu.
[B]Sagua` publiku[/B]Apmam deste ke hu guaddia sagua` publiku guine. Diariu hu pulan kau guaha halu`u humalom ni piligru kontra linala` i man-gaige siha gi kanton tasi gi ge` halom.
Estayu` yayas man-uma fisga gi apaga`hu kulan mohon para bai` lulai. Gi mediu karera gi 2014 bai` pega papa` lapeshu petmanente kumu kabales na ritirau. Haye gai interes umukupa este na patte gi gaseta, na tuñgu`yu` ya bai esgaihon hau halom.
Este na offisiu debi un` chogue gi hilu sensian responsablidat yan metgot na kinimiten proteksion direchun publiku gi asuntun linahyan siha. I primet kuestion: Hafa i asuntu? Ennague` tutuhon-mu.
Muñga ma`añau `sino hinahalañg. Bes enkuando, siempre u fitme dos timomu mamokat gi halom barañka na sabenetan asuntun linahyan. Patte i atlibes na opiñion kulan finatton ha`ane yan pueñge. Lau debi i ineppe u saga gi hafa asuntu. Cha`mu dispreressia petsonat i otru. Ta`lu, faisen maisa hau “hafa i asuntu” antes de un` tuge` sentimentomu.
Magahet debi diariu un` fananatai man-sustansiau siha na materiat yan estudiau na asuntu pot para u mas fitme kinemprendemu yan lagse` tinige`mu. Sin kinemprende tai bali biahimu.
Poresu na diariu presisu na un` fanaita, ebalua, analisa yan komprende haf` i asuntu antes de un` tuge` papa` hinassomu. Gi tutuhon ha` `nai kulan mapot pot nuebu na offisiu. Dispues, haf` na gumigimen hau hanom. Haf` regaluña? Tai apas salape` lau motmut konsensiamu agradesimientu pot kontribusion-mu gi asuntun linahyan siha.
***
Kada kayada hinanau-ta mattu otru problema ya ha palo`pu hit. Haf` na hagun niyog gi troñku ni malago` ha` domeskansa lau kada ratu ginapot ni mañglo` Disiembre. Lau pot man-tautau hit na tai finagpu`. Sustenene metgot sensian esperansa puede mas mauleg i nuebu na sakan. Felis Añu Nuebu! Si Iku.