Finana`gue gi manatatte
Tiempu yan sinparat na animu ta gasta para tana` fan eskuela yan dottrina famaguonta gi hafa tunas, dinanche na chechu` echu tautau, yine`ase` yan inasi`i`.
Kumu manmauleg na kilisyanu, esta ta asi`i` ginen gobietnu ni malabidaña. Lau i para uma`asi`i` ni sentensiaña pot inisaguen lai taya huli`e lehitimu rason na para umachogue sin kabales na inestudia haf` sustansian ayu na disision. Kumeke ilegña na mauleg makomiten chechu` kriminat sa` siempre un` ma`asi`e taimanu masusede na semana. Este na rekueddu para tana`e` famaguonta?
Yangin pot malañgu, ke pues kasse dinanche u fan masotta todu presineru ni manmalañgu lokue`. Haf’ mohon? Ha komple i gobietnu atoridatña `nai ha asi`i` i ginen gobietnu. Gi mismu tiempu sumen lache na mensahe ha pega gi hinasson memegaiña gi makomiten chechu` kriminat gi mas tatkilu` na offisinan publiku guine.
I Kusinan Nana
Sumasaga i amiguhu Magoo gi kanton hagas gualu` mame as Perdido. Paupau i kafe gi aire na oga`an gi hilu` foggun guafe. Ha koneyu` tatte gi hagas kusinan i amku` gi Lali Fo`.
Mi-atburotu foggun hayu. Debi un` ñgayu pot lumenos un` biahe gi semana. Debi un` totne ya u fañila de demunos kau chata`an.
Siempre un` eyag mañagua guafe gigon loglug i ninalagun hinegsa`. Sotta ya i pinigan unina` masan maipen masahalom hinegsa` mismu. Mañge` hinegsa` ke stove elektrisida yan rice cooker.
Usun este na patte gi kusinan nana man-a`atahgue mañelu kada tinilaikan semana. Pues siempre un` eyag muna`lagu putahe siha fuetsau. Ginen foggun guafe tutuhon megai gi man-acha`idathu guihe na tiempu. Trabiha ti humahalom otru siha che`chu` familia. Lau añgoghu na siempre un` tuñgu` usun foggun guafe.
I amku` fumana`gueyu` lamegai na putahen totche. Pumalu ineyaghu ginen otru man-mauleg siha kusuneru. Era sessu man-ayudayu` gi kusina gi preparasion neñkano` para finagpu` nobena, bautismu, primet komuñion, konfitmasion yan fandañgu. Ti mapot na cho`chu` kumu un` prekura umeyag deste mesklan na`ye siha tat kumu plimenta, asiga, harina, ahus, siboyas yan otru siha na`ye. Sumen presisu lokue` un` tuñgu` usun guafe piot gi bandan manalagon katne.
Ayu mas na preparasion neñkanu` debi un` gof adahe i guihan, uhañg, pañglau, ayuyu, mahoñgañg, nosnus, yan gamsun. I tinilaikan presetbasion niha gi halom ais sumen presisu esta i mismu oran para umana` lagu.
Umeyagyu` lokue` man-eskomen mai`es, atmayas, tumitiyas gi hilu` komat, yan todu klasen saibog, tamales yan atulen te`ug. Mauleg maluloghu ni amku` guine siha na putahe bastara ke manlalanchu ham guihe na tiempu. Kontodu mamunu` ga`ga` yan mañuñgat babue estake inna` masa gi fina` fritada in` tiñgu` chumogue.
Los uttimu kulan libianu muna`lagu gi feggun hayu dispues de bira birada gi halom kusinan nana. Magahet na sumen metgot lokue` na magnitu i lamasan nana.
Inapagat man-amku`
Megai asuda`hu man-kabilosu yan tomtum na man-amku` ni huhuñgog man-adiñgan antes. I sustansian fino` niha gi tomtum na dobladan palabra siha `nai huli`e` taduñg hinasson niha.
Huli`e` gi halom dinaña` mamaisen saina na ti libianu unna` kontentu i dos saina gi finaisen para un` kone`guan ni hagan niha. Tat asuntu ti madiskuattisa gi nina` siñan i lahe sumupotta i hagan niha dispues de ha diñgu pettan sanmena pot umakamu`.
`An guaha dinida pues maplasu i lahe. `Nai klaru na felis para hinanau i dos patgon mabendise ayu na finaisen. I pueñgen komplimientu na magutus i uttimu finihu umakamu`. Deste ayu na pueñge mas bibu che`chu` fandañgu. Sumen na`magof na okasion.
Huli`e` lokue` huntan man-ma`gas i señgsoñg gi kamalin Lali Fo`. Todu man-adiñgan taduñg na mensahe yan sustansiau na intension maplanta gi lamasa. `An guaha dididi` chinatkomprende pues ma-ulus mas i asuntu estake ma-establese inakonfotma gi todu.
Gi megai na konbetsasion mame yan si nanahu, magahet na humide na inapagat mafattu kumu bendision. Lau kada ratu ha repite “cha`mu fandadage” sa` i dakun tutuhon saki. Todu pot todu dañkulu na bintaha umekuñgog gi mañaina-ta. Dispues `nai kulan mafanu`e hau haf` taduñg sustansian finu` niha.
Otru siha asuntota
Gi megai na kantan antes, repara pindeduñg palabra siha sa` sumen sustansiau i mensahe. I sumen tomtum na usun dobladan palabra hasan ta huñgog gi nuebu siha na tinige` mafanana`an kantan Chamorro. Na ti kada kanta gai estoria? Haf` `nau na estoria yan kau dinanche na palabra yan sunidu `nai un` pega? Kantan tanu` pat un` sablasus matransladan otru materiat ni mafanana`an konbiñientamiente “adaptation?”
•••
Makat hu komprende heñiun natibu gi aronsadan lache na sentimientun yine`ase`. Pot ihemplo, `nai ta huñgog na dimalas si fulanu ayu ha` tahuhuñgog i minaulegña. Lau klaru na mamunu` si pindehu `nai hahatme un` lugat poker. Manu guine na patte `nai in` seda` minaulegña?
Pot sensian kilisyanu, bai` dispensague` lau ti huli`e` haf` minaulegña ha kontradise tinagu` i Saina, “Chamu` famumunu`”. Bira halom i asuntu giya hagu mismu: Yangin patgonmu pat asaguamu pininu`, mauleg ennau na chechu` satbahe gi otru kilisyanu?