July 7, 2025

Gi selebrasion “Mes Chamorro” giya Guahan, megai na estudiante man-mafana`gue “chant”, kanta ni inakompapañia baila. Guiya este na klasen baila yan kanta i patte gi kutturan Karolinas guine ni mafanana`an “mas”.
I bailan mas tres na okasion ni mana`sesetbe: Preparasion estrakada, preparasion gi matai ni para u tutuhon kareraña hulu` gi lañget, yan fina` na`magof na inetnon komunida tat kumu fiesta.

I gereru (warrior) gi tropa krume`ansa i lalahe. I familia kumantaye i madispone. Ta`lu i gereru prumepara bailan na`magof para dinaña fiesta. Estague` sustansian mas gi komunidan mañeluta Karolinas.

I kanta yan bailan Chamorro ni unabes `nai hu huñgog na patte i mafanana`an “mas” gi kutturaña. Hu huñgog pot bailan fayao (stick) yan mestisa ni finana`guen Españot. Sen taya` `nai hu huñgog pot “mas” gi bandan dandan yan laila gi Chamorro. Hafa este kumeke ilegña?

Ma-atrebi siha i man-mafanana`an “maestro” yan “maestra” (masters) gi mafabrikan un` baila ni finatinas niha. Yangin i rason pot eskusu na modetnu na baila ginen kuttura, manu gi antigu na kuttura yan tradision Chamorro `nai gaige baila yan kantan Mas Chamorro? Niyog na`gao este na eskusu!

Yangin este kulan mostra gi modetnu na patte, pues debi u guaha pisun kuttura yan tradision `nai ma-añkla este na finana`guen baila. Sin dichu pisu, pues finabrikan niha ni mahabau ginen i aire. Insuttu este ni dañkulu kontra tradision natibu. Kumeke ilegña na maseha haye na tatamudu ni matatpañge maestro sino maestro siña mamatinas fina` bailan mas gi kaprichoña sin koneksion yan tradision Chamorro?

Ti konfotmeyu` ni masusesede na tiempo ya insuttu gi tradision antigu na mañainata i kadu` na fina` bailan kuttura. Maila` tafan unestu yan diberas gi hafa sustansian kuttura yan tradision Chamorro. I dos asuntu mau`udai gi galaide` mondun linala` Chamorro deste antigun na tiempu. Sin antigun na relasion pues che`chu` muron man-fafabrika kadu` kuttura.

Taya` tiempo bumaila

Pot modetnu atmasña gera i Españot mina` sen ti siña antigosu na ramentan natibu gi maseha haf` na estrakada. Atupat yan togcha` kontra balan kañon dañkulu na difirensia i destrosiu. Un` balan kañon ha lachai dumisgrana todu kemon natibu fuera de fuetsau ha dulalag ginen lugatña.

Poresu na megaiña besis ni kumakahat ya uma`atog gi tatten troñku siha pot no umasiente. Ti ninae` tiempu para u estira koduña gi fina` plaset gi preparasion gera. Entre umatog, kahat ` yan maliñgun halom gi entalu` fina` buttu.

Yangin para umachoneg “mas” kumu patte gi kutturan Chamorro, siña in` fanuiyu` manu na patte gi estorian antigu na Chamorro `nai gaige `nau? Sin este, pues puru che`chu` mafabrika pot kometsiu i asuntu sin pisu. Insuttu este i para kuttura yan tradision natibu. Sin añkla, pues choneg galaide`mu huyuñg gi tasin taduñg ya ayu `nai un` e`suette baila ni ti establisau gi estorian natibu.

Silensiu I señgsoñg

I tiempon kuaresma ha soyu` hit man-silensiu kontodu ayunat gi katkuet asunto-ta siha. Mas este na modun mañata matmos gi fache` diskuidon man-sabiun i hegsu` I Deni`.

I sueddu gatdon lokue` gi fache` diskuidu mientras todu gaston familia sige mañgahulu`. Man-ginacha` induktu i man-sabiu ayu buente na ma`alulayeye mafa` sagradu asuntun kasino pot hagas man-losus gi siyan niha. Ni unu humuñgog madeliñgdiñg tilifon piot sa` esta machuchuda` te`la` niha.

I diskuidu yan ineppen muron na satbasion klaru ha fanue` hit na ti makomprende i asuntu ayu mina` sessu man-matompu`. Diberas!

Guaha gi entre siha gai higadu sumañgan na `an taya` i publiku siña ha offrese kumu satbasion pues u famatkilu. Dios mihu! Na ti hagu ma-elihe ya ma-apapase guaguan para un` sodae` publiku alibiu ginen i dañge` yan doli na kabesa-mu? Ti mapot ta satba este na chinatsagamu: resigna hau ya bai`n chegue che`chu` publiku sustansiau yan dibatde sin finababa gi tautau.

Klaru yan oppan na man-diniñgu hamyu ni man-signifikau siha na asuntun linahyan. Lokue`, in` sesiente gi estomagun miyu diniskontentun publiku pot taya` bidan mimiyu. Siempre u manifesta i publiku sentimentoña pa`gu na Nobiembre. Mampos sumen na`disganau malabida yan diskuidun miyu na biahe.

Yangin guaha inadahe gi asuntun linahyan gi hilu` satton na eskalera, pues ni unu u saunau muna` atog i priniponen casino. Siempre oppan aksion miyu ni ha inklusu inekuñgog publiku. Todu tinatte muna` klaru haf` mamamaila`. Asuntu ni baba tutuhoña siempre baba lokue` uttimoña. Na ti patte este gi inapagat man-mofo`na?

Megaiña gi priniponen lehislatura mamatmos gi lache na asuntu siha. Nuebu este na rekueddu para i publiku. Lau siempre ta aregla este gi Nobiembre na mes.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Copyright © All rights reserved. | Newsphere by AF themes.