June 12, 2025

I ababañg sessu kineni` ni ininan kandet. Uttimoña sineñgge ya pininu`. Kulan uma`achule` yan ga`ga` politika guine. Sige machoneg ti man-presisu siha na asuntu. `Nai man-sineñgge kontodu hita man-tostus!

Sessu man-e`salau pot direchon tautau tanu` gumobietnan maisague`. Kau sumasaunau i mana` kara` kahan iya Marianas gi este na ridu? Tai bali operasion gobietnu `an tai fondu para u kalamten. Kau este uttimu nina` siñan niha i kara` kahan Marianas?

Klaru na puru finu` miron, tai fottalisa i man-mansañgan siha. Gi hilu` este siempre kada ratu man-matompu` hit pot tai mañglu` redan kareta-ta.

Yangin problema ma`apase dibin kandet gobietnu $31 miyon haf` mohon apas para i programan man-ritirau? Siña ta añgoghu pat pisun chansa `nai mau`udai?

Afañielos, este yan otru sustansiau na asuntu siha asunto-ta ni publiku. Debi u guaha metgot na mañan kabisiyu gi disision satbasion i kinalamten linahyan. Halo?

Sentimienton ‘Chalan Iya Hame’

Antes ayu solu gaige gi hinasoghu pot Isla (Pagan) i finatton mañainan mame ginen hilu`. I otru i biradan bapot gi pantalan `nai sige uttimu linefan trastes familia siha.

Dispues, kumate i businan bapot ya sige huyuñg gi sagua` iya Tanapag estake maliñgu paluña gi hemhum lemlem tautau.

Man-mattu tatte gi uttimon Agustu pot para u fan eskuela i famaguon guine. Dañkulu na preparasion teñguañg niha deste tinala` katnen babue, guaka, guihan yan `aggun haya.

Kasse siete años tatte huli`e` ayu na isla i hagas pumaya`ya` gi guinifihu. Hu rikonose enteru isla pot para bai` li`e` haf` guinahaña. Diberas tai atparehu ginatboña. Pagan i guaguan na perlas gi enteru islas siha guine.

I yumama attension-hu i sentimientun para umata`lon okupa i lugat piot gi halom i hagas mañaga guihe. Hu komprende ayu na diniseha pot gi finu` i kanta, “I chalan iya hame”. Dañkulu na difirensia iya “hame” yan lugat “mame”. Ayu na isla `nai guaha man-mafañagu `sino man-dañkulu. Pues todu i tiempu gaige gi sentimienton minahalañg niha pot iya “hame”.

Fuera de ginatboña, bula guaka, babue, ayuyu, fanihe, yan todu klassen guihan gi oriyan tasiña. Dos klassen unai: apaka` gi sanhaya, atiliguñg gi sanlagu. Dos lokue` sagua`ña gi punta huyuñg gi hagas soñgsuñg. Gaige ha` lokue` i hagas kapiya.

I primera trompison planun para umasagaye i guaha `nos kuantos botkan na man-lologlug esta pa`gu. Gaige unu gi halom sadog gi papa` i pagpag na botkan yan tres gi sanlichan na bandan tanu`. Propiu i para tapega tautau gi piligrosu na kondision? Kau guaha fondu mana` sahñge para este na planu?

Otru siha asunto-ta

Un` amku` apmam ha diñgu Saipan. Dispues de sisienta años `nai mattu tatte. La apmam sumaga sanlagu yan Guam. Teñga `an man-uñgag sitbesa ha lagnos mahalañgña nu i tanu`gue` `nai mafañagu, Saipan.

Sige pa`gu kumanta sunidun tiempon `nai papatgon-gue` guine antes de u diñgu i tanu`. Hu huhuñgog gi sinsiyu na kantaña i espiritun natibu. Sen ti malefa ginen manu-gue` yan i guinaiyaña ni O`Perlas iya Pasifiku. “Estague` na tanu` `nai gaige añklan espiritu-hu kumu Chamorro”.

Magahet na siña un` kone` i tautau para hiyuñg Marianas lau ti siña un` lagnos espiritun Chamorro ginen guiya.
***
Apmam deste uttimu huchage fresku na titiyas mai`es. Mauleg na birada deste ke matife gi troñku, magugan, matala`, ma-eskome, maguleg, mamulinu ni manu gi hilu` mitate dispues `nai mana` masan hilu` komat.

Ai na pinaire yan tininon guihan, finadeni` mañahag pat flitada. Sessu lokue` mattu malago`hu linemug lemai ni maleche mantikan niyog. Sali hit ha` na tiempu hinegsa` yan pan. Dios mihu! Man-malag manu `dai i hagas sentadan natibu?

Manadan Dibi

I dibin gobietnu kandet mas ke $31,283,770 miyon pesus. Makompatte este entalu` administration $5.34 miyon, hospitat $16.3 miyon, eskuela $8.3 miyon yan otru ahensia $1.3 miyon. Este na dibi gi CUC siña fuetsau hana` fontun operasion sisteman kandet pot siempre gai chinatsaga i ahensia mamahan laña.

Guaha lokue` otru siha man-ladañkulu na kobransa yan obligasion gobietnu. Mina` gai chinatsaga ensegidas ma-apase este na dibi pot ti lagse` hinalom nuebu na kontribusion tax ginen i bisnis. Haf` na disposision guaha? Gaige ennau na ineppe gi administrasion.

***
Mattu un` tiahu yan fina` kottot, ilegña para bai` saguaniniye dididi` kamute `an man-hale`yu`. Hu chuli`e` para iya siha gi la talo`ane. Estaba manunu tinala` katnen babue. Magahet na i man-amko`ta matatiye haf` pinayun niha `aggun haya.
***
Duru un` tiahu chumaleg `nai ha sasañgan un` `eggu` tiuhu. “Diariu ha kamarote asaguaña antes de u hanau machochu`”. Dios mihu! Dalai na che`chu` `egguria!
***
`Nai pumeska i tiuhu un` dia, taya` kinine`ña solu pegi`. Hu faisen haf` para u chogue ni kinine`ña. Ilegña, “Ikuliñg, finababa i finadeni gi hilu` maipen hinegsa`!” Kabilosu!

0 thoughts on “Satton Na Finu` Lahe

  1. I don’t understand. Why is the family out there at the crime seen, sifting the jungle and finding the clues? Why aren’t the police out there doing this job? This article says that the police have not classified this as a homicide, but how would they ever know unless they investigate? Seems to me that processing the crime scene would be top of the priority list.. way above eating donuts and taking naps in the patrol car.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Copyright © All rights reserved. | Newsphere by AF themes.