Tinilaikan tiempu
Deste finagpu` gera, man-hanau i tautau-ta para i moseria entalu` gobietnu yan praibet. Madiñgu hagas tradision na modun linala` natibu gi lancheria yan tasi. Mapetsige otru maneran mantension familia kumu empleau.
Gi mismu tiempu mapla` sensian animu gi hagas modun linala` guine. Magahet na mas libianu i moseria ke halum somnag parehu ha` gualu` yan tasi. Kulan hinanau ma`ten tasi ni maliñgu silensiu.
Sige mona, mas megai gi famaguon-ta man-eskuela `nai mapetsige offisiun niha yan inestablesen mismu familian niha. Dañkulu na animu gi bandan edukasion. Mauleg sa` ti enteramente dañosu i tinilaika gi karera mona. Lau sige maliñgu sustansian natibu gi mismu tiempu.
Inadahe: Un` tinilaika solu umestototba-yu`: mañegan usun finu` Chamorro ni famaguon-ta `nai mas faborapble i finu` Eñglis. Esta i famaguon diariu man-finu` Eñglis desde oga`an estake u fan deskansa.
Este na tinilaika adumididi` ha punu` liñguahen natibu. I liñguahita solu yan uttimu sahyan kuttura yan tradision natibu. Gigon maliñgu gi espehos santatte magpu` lokue` sustansian natibu.
Mauleg u guaha sessu inadiñgan tautau gi fina` huntan komunida pot para ta abiba mas usun liñguahita. Estague` i uttimu satbasion gi inadahen hafa kuttura-ta. Muñga na estake todus hit man-naufragu `nai para tafan a`arikohe pot monhayan esta man-madisplanta hit lau natibun este siha na petlas.
Patgon Tanu`: Lamegai asoda`hu na famaguon natibu ni man-mafañagu otru lugat siha. Ni man-finu` Chamorro timatuñgu`. Lokue`, gi tutuhun mañega manginen manu siha.
Dispues todu umembrasa fumatta na tautau isla siha. Manbanidosu nui tinatten niha maseha manu `nai mangaige pa`gu. Hana` banidosuyu` este na tinilaika pot ha bira siha tatte giya siha mismu.
Mientras mas mona mas metgot sentimentun siñienten tautau isla. Mauleg ta petsige pot para tapula` mas ke kiñientus años na trahen otru nasion. Maila` ta usa haf` trahita kumu natibu!
Adumididi: Para mona, i tinilaika gaige gi futtunan natibu dumispone ha`aniña gi todu asuntun linahyan. Megai esta gi tautau-ta man-edukau. Libianu este na asuntu ma-esgaihon mona gi hilu` inadiñgan yan tautau-ta siha.
Presisu na umakomprende haf` sustansian natibu guine siha na petlas. Nahuñg na insuttu yan destrosiu ginen disposision ginen hiyuñg. Mauleg u tachu i natibu gi pisun kutturaña yan tradisioña. Gaige i pisu yan sahyan gi liñguahiña.
Liberation: Lache i para ta selelebra ha`anen liberation `nai sessu masañgan na mana` fan libre hit ni Amerikanu ginen Japones.
Hagas libre i natibu. Dispues, ti gumera yan Amerikanu gi geran dos. I Japones mumuña. Mapega i natibu gi kelat iya Susupe pot proteksion. Ahe` ti manmatrata kumu prisineru!
Mas propiu na mañasaunau hit gi selebrasion Independence Day i nasionat na gobietnota Estados Unidos De America. Estague` sustansiaña i tafanana`an Liberation Day.
Hombre: Untat “The Question” ha kabronuye para una` dinanche tinige`hu. Lau finu` Eñglis `nai ha planta finanagueña. Hmmm! Hombre, ma`ase` sa` ti hu sentuñgu` fuminu` `Mukanu lai!
Ha chansa mamana`gue usun señat tat kumu eñge (˜). Ha choneg “en-ye” gi eñge `nai malefa ni fuñgsion yan representasion señat eñge. Na ti senat pot ñge mina` tai fuñgsion i un` chochoneg?
Na ti dinancheña i finu` Chamorro gi usun phonetics? Dispues, hagasyu` mañgge`, haf na pa`gu dedesnig hau gi hechuran professot karisu? Naufragu!
Makat para un` kontesta finana`guen defunta maestraghu as Nan Che` Torres. Gi karera, sessu hu ekuñgog yan tumaitai tinige` i sigiente siha: Biuhu Elias P. Sablan, William S. Reyes, Maria S. Reyes, Jose S. Pangelinan, Ignacio M. Benavente, tiahu yan tiuhu ni manlagse` gi todu i dos liñguahe. Man-afamau, amtau yan establisau reputasion niha gi liñguahen Chamorro gi komunidan iya Marianas.
Chage mañgge` gi finu` Chamorro pot para ta akompara tinige`mu yan haf` hu pluma. Malago`yu` umanalisa inayegmu asuntu, palabra, gramatiku, yan usun rason. Siempre tali`e kau fitme maguaguat finu` Chamorrumu!
Tihu tuñgu` fuminu` Eñglis lai! Ti umaya para un` korihe i Chamorro gi finu` Eñglis. I ya unna setbi mohon i sensian komun sino nagao na niyog! Hagu atoridat finu` Chamorro piot sa` klaru un` fatta na naufragu yan abarambau kinemprendemu?
Ositan: `Nai masuspecha i paire na guaha ha balistrerekes kumonfisat na mediku ha konsusutta pot chenotña. Sinañgane as tataña, “Ilegña i Saina gi lahe ‘tanum simiyamu maseha manu na hatdin. Ha sañgane lokue` i palao`an na unna` seguru na i simiya solu ginen un` lancheru’.” Dios mihu kulan ha konfitma i chanseru na kustumbren tanu` pot manliles.
I say this with all due respect, I have never seen “ñg” in any official capacity of Chamorro/Chamoru writings save for these opinion posts.
From my studies & research, Chamorro/Chamoru is a strictly phonetic language (similar to Hawaiian, Samoan, or even Romaji Japanese) with an orthography that needs reform. In addition, we must return to our native numbering system & months of the year.
Here are some links to back up my claim regarding “ng”:
Online Chamorro/Chamoru dictionary (*NOTE* – no word with “ñg” exists): http://www.chamoru.info/dictionary/display.php?action=search&by=NG
Omniglot page with modern Chamorro/Chamoru alphabet: http://www.omniglot.com/writing/chamorro.htm
English Wikipedia article: https://en.wikipedia.org/wiki/Chamorro_language
Chamorro/Chamoru Wikipedia article: https://ch.wikipedia.org/wiki/Fanhaluman
Again, I say this with all due respect, but the Chamorro/Chamoru language needs a serious reformation.