Diberas, ti hu komprende
Kada matto este i tiempon eleksion gobietno, sesso gigigo yan `nai man-flores lokue` i troñkon professot kariso siha. Todo klasen abiso, lamayot patte gueko, man-malalagnos.
Petsonatmente, makat hu dispacha sentimenton un` prohimo, piot ya ginen pisun i señgsoñg mage `nai gaige i magahet yan sinsero na sentimenton natibo.
Yangin ti hayumo umekuñgog hafa sesso pinadesen i taotao siha gi señgsoñg sa` tinane` hao kumoñkurahe yan petsonat na interes, mauleg un` tutuhon rumikohe hafa tetenan trastesmo gi halom offisinan publiko.
Na` para i mañan (atetun) hago ha` dinanche yan likido na rai i mas man-nanu na rai duendes siha gi tano` paraiso. Dispues, i silensio na publiko ha tuñgo` ha` kao un` atrerebi hao gi ti fafayimo!
Maulegña un` na setbe i toa` na sensian hinimidde pot satbasionmo mismo, ke un` kontinua mama` un` duendes na higante gi halom tano` man-antao na botadot siha. Hafa mohon?
******
Malalago halom gi entalo` paderon un` prohimo sa` guaha hun dumudulalag-gue`. `Nai matto halom gi punta, sumaga, ni mona ni tatte, sa` ayo i uttimon i chalan.
Mampos nina` chathinasso haye dumudulalag-gue`. Matachoñg un` rato ya dumeskansa, sige ha arastreha hafa na malalago-gue`. Ha soda` na i anineñgña-gue` umespanta, lao esta pago ti ha komprerende sa` hafa.
Asi`i` i prohimo sa` hagas arebatao ya buente inespanta nu i hagas malabidaña siha. Inipos nina` humiddi `nai ha komprende dispues na magacha` hafa hagas hayuña.
****
Sige ham yan un` amiguho umachatge pot grasian suspechao na fino Chamorro siha. Era, in` mente pot chetnot siha entre amtiyon yan ti man-amtiyon. Matto ham gi fino` man-amko pot manaen` chetnot ginen hilo`.
Ilegña: “I Saina ha sañgan ‘Bai` nae` hao chetnotmo, lao hago un` espiha amotmo’.” Suspechosu mampos este na fino` natibo. Taigue gi Dies na tinago` Yuus! Ya este ha` i dies hu tuñgo` tinago`ña i Saina.
Hu oppe i amiguho na ti konfotmeyo` nu i fino`ña pot dos attikulo: 1). Hu tuñgo` na ni unabes `nai kumuentos yan i Saina. 2). I Saina taihinekog guinaiyaña gi kada uno giya hita, pot esso na dañkulo dinidaho kao magahet na para u famatte chetnot.
Tras umaguaguat na huñgan ennao ilegña i Saina. Hu tutuhon dumeon` adumididi`. Hu faisen ñgaian na umasoda-gue` yan i Saina. Silensio!
Yangin magahet na guaha kumonbetsasion yan i Saina pot mapatten chetnot, siempre u oppan fino` ennao na sinantusan gi halom tano` man-natibo.
Klaro pago na hiniñgogña i ha repipite giya guaho.
****
Dispues, atan un` rato kao ti tana` sesetbe i naan` i Saina gi finatinasta man-gueko siha na fina` konsuelo pot ta hasñgon umesague hafa dipotsihe tinago`ña. Di ba? Isao i para un` nasetbe naan` i Satbadotta gi ti man-kombene siha na asunto.
Lokue`, este i minalañgo gaige solamismo gi kada uno gi entre hafa sesso bisiota. Yangin sesso hao gumimimen atkahot, un` soñge uttimoña higadumo, piot ya inakompapaña nu i sigariyo, kontodo gofesmo un` sa`pet. Dudayo` kao ninaen` i Saina kanset higado yan gofes.
Hago dumaflologue man-dañosu siha na bisiu, ti i Saina, di ba?