Didog na mattiempu
Chata’an i haane. Homhum enteru i tanu. I manog man-atog gi papa’ sin, kontodu paluma man-nahguñg gi entalu chomchum ramas siha. Ha balutanyu un’ sumen triste na siñiente lau ti siña hu apunta hafa umestototbayu guihe na oga’an. Esta hu suspecha kau guaha gi famaguonhu gai chinatsaga na malahyu-yu’ fan mataghu.
Era, sinparat kumilulog gi hinasoghu i pinadesen tautauta siha guine gi didog na tiempun hai’las. Katkuet birada puru pot mahuchum bisnis, guaguan utilidat; rinompen presiun gaselina; kumahulu’ presiun nesessidat siha ni liniñu ensegidas ni ma’utot sueddo; hiniyoñg man-dañkulu siha na kometsiante; taya’ chochu’ yan otru siha man-didog na chinatsaga
Dididi’ ha’ talu man-hanau halom hit gi hotnun lusenfetnos. Hafa para tachogue siakassu na mas megai gi tautauta man-tai chechu? Fangualuan? Hagas ta diñgu este na tradision. Mas makat man-aligau prebension familia gi modetnu na Marianas. Hafa planon man-ma’gasta? Ti nanahuñg salape gi kaha lau fan malag Palau membron lehislatura na semana.
Kau ti makomprende maditenin pagamienton empleau siha ni kulan bisiu ma-anununsia kada dos semana? Kau magahet na man-innosiente ni kohun fondun scholarship, apas fondun man-ritirau, utilidat, yan otru siha obligasion ya para mafatañgaye este siha na pinadesi?
Hulie’ este na pinadese poku mas o’menus dies años antes ‘nai ta tala’ kueruta gi plasan tiempun abundansia. Punta pot punta a’asu i tanu’ sa’ duru hit man-manunu katne yan guihan. Kada dia feria gi katkuet lancheria yan kanton tasi. Kontodu guahu bumuluntariuyu manunu para un’ tiuhu ni paire na kostiyas babue yan guaka. Mientras hu bibira i tininu, hu ñgiñge’ ya unnae’ i amku’ gimenña ni mas maneñgheñg na buteyan setbessa. Tuñgu lokue’ muna’ matan namase’ hau puede ninae’ hau kiblemu antes de un’ hanau.
Pagu, hagas manana si Yuus lau makat ta baba matata sa’ ta tuñgu’ na hokog esta mames. Todu fina’ sagan mamoluyan ta rikononose kau guaha dididi’ sinsiyu. Taya’ ni un’ sientimos fuera ke potbus yan tararañas desde sien años antes. Mafattu oran halan talañga sa’ ti man-na’sahñge hit para nesessidat ‘an mattu talu un’ chata’an na haane. Guiya este i estorian apacha yan odut. De dios mihu!
****
Este i mahuchom bisnis sumen nachatsaga sa’ maribaha mas chochu’ gi praibet ‘nai lamegai gi tautauta sumoda’ offisiun niha. Ti ayudu para i gobietnu i mahuchom bisnis. 1.) Mas maribaha rinikohen kontribusion tax ginen i bisnis yan sueddon hutnaleros, 2.) Ma-umenta i numeron man-tai chechu sa’ machum i bisnis. Makat na kinalamten lau mas makat i para un’ sañgane i prohimu na esta ti siña un’ empleague’ pot baban kinalamten.
****
Tana’ fan ma-eduka famaguonta preparasion futuron niha. Hafa sustansiaña este na pinetsige? Obligasionta na ta preparaye fina’ chochu’ para ‘an ha bira siha mage. Estague’ un’ asuntu na kulan ti sessu ta tuka kumu obligasion. Lau huñgan obligasionta este ‘sino tai bali todu animuta pot edukasion famaguonta.
Ileghu na mauleg u guaha dinaña offisiat natibu pot para umatamtam este na asuntu. Rason? Debi u guaha disision hafa malago’ta kumu halige yan pisun ekonomian Marianas. Yangin ilegta fakteria, hafa na klasen fakteria tasasañgan? Kau i attikulu ginen hita mismu pat mas gi filan taimanu i fakterian magagu guine gi alacha siha na tiempu? Presisu este na uma-ina pot para tafan siña plumaneha futuron famaguonta kontiempu.
****
Otru asuntu pot pottanmonedan programan man-ritirau. Ti u fattu dies años siempre kohu i fondu. ‘Nai hokog mames, debi u guaha disision taimanu masatba este na programa faborable para i man-ritirau. Obligau sa’ megai umañgoghu este na modun pagamientu para mantension familia.
****
Sigun as Guelun Fadañg humalom sagun mañahag yan tiau giya Luta gi mapos na semana. Puede i Saina ha bendise Tinian yan Saipan nu este na regalu. Maase’ si Yuus sa’ guaha mas talu fina’ suette para lamasan familia siha. Gi hilu esperansa yan antau na bendision ginen todus u guaha mas alibiu gi ha’anita. Sen mas si Yuus maase`!
****
[I]
John S. DelRosario is a regular contributor to the [/I]Saipan Tribune’[I]s Opinion Section[/I]