Amot natibu

Share

Namagof i ma-abiban usun amot natibu ni man-ansianu siha na man-yo-amte guine. Guiya este usun hagun tinanum, ramas, troñku yan hale` para chenot.

Huñgan guaha kumuestiona inañgog-hu gi amot natibu. Lau konfotmeyu` ni finu` yo-amte as Tom Mendiola na desde tiempun antigu i kuttura ha prebeniye amot para umasustene hinemlu` natibu. I tiempu yan manadan mana` fan homlu` testegu-ta.

Huli`e dos klasen yo-amte. Unu ha usa amot yan fuetsan ginen hilu`. I otru solu i amot ni hana` sesetbe sin megai birada. I metgot i mefena, i segundu otdinariu.

I afamau na yo-amte kulan ti otdinariu na tautau. I moduña difirensiau ya sin palabra hagu mismu un` aksepta na gai fuetsa (sentidu yan fuetsudu na sensia). I muna` famokat-yu` ginen seriosu na apliñg esta pa`gu (maseha esta felis madisponiña) mafattu ya ha bisisita-yu` gi chinatsagag-hu. Fiet yan sattun espirituña giya guahu.

Guaha ha` lokue` ayu i “mana`e” nina` siñaña naturat. Finu` man-amko` “pachaña”.

Mañgu`: Guine gi alacha, hu taitai lokue` un` repot pot superiot na benefisiun usun mañgu` (turmeric). Este na tinanum gai propiadat mafanana`an “curcumin” ni muna` metgot sistema-ta kontra chenot. Ha punu` lokue` binenu gi halum haga`ta ni tumututuhun chenot kanset.

Mauleg na benefisiu lokue` para hinemlu` korason yan titanos. Ha tupa todu imbarasus ni humuhuchum gigat para i korason-ta. Ti un` famadese hamalefa gi inamko`mu. Mañgu`!

Bula este na hale` `sino tinanum guine. Megaiña besis `nai tana setbe gi eskabechen guihan. Lau pot mas ke mit años ma-usa mañgu` gi lamegai na nasion para amot. Hu etsis balen dos kichalan dañkulu na mañgu` ya hu pega gi halum lemonada. Hu gigimen este kase tres biahe gi semana.

Brabu yan homlu` siñienteg-hu. Man-maliñgu hagas pinadesisihu siha. Paire na amot fresku! Dispues bula katkuet lugat guine piot gi halum lancheria.

Niyog: I industrian amot ginen lagu lamegai na dañu ha sablasus hit tat kumu usun niyog. Yangin gai minagahet finu` niha pues hagas mafnas tautau isla siha gi enteru Pasifiku.

Lau laime este pot para ta fahan amot niha dimas de ta usune benefisiosu na usun niyog. Pa`gu duru mafama na mauleg usun niyog. Hagas mauleg desde antigu na tiempu! Tutuhun umusa hagas pine`lun antigu na mañaina-ta!

Dispues, repara sa` mamta` tatte ga`ga` niyog guine. Mafattu gi hinasog-hu kau guaha gai planu este pot para u punu` usun niyog gi tautau isla? Seguru na taigue industrian amot ginen America guine na planu?

Ladron: Si Fernando Magayanes (Magellan) tumagpañge Marianas “ladrones” `sino tanu` man-saki. Guiya gumulusune kumatgaye batkoña mantension ginen Saipan dispues ha sablasus hit na man-saki?

Este na matdision kanaha` sumaga gi estorian i tanu`. Mauleg sa` adumididi` sige maliñgu. Guiya si puñeteru i ladron ti tautau Marianas. Magofyu` `nai huhuñgog na dikiki` gadau (lapulapu) pumunu` pot imbeninau giya Filipinas. Tontu!

Liñguahe: Huli`e na megai na guma` familia man-u`usa finu` Eñglis diariu. Estague` tutuhun para despedidan finu` natibu gi famaguon-ta. Gi halum nietus yan nietas ni unu tumuñgu finu` Chamorro. `An hu kuentuse kulan mohon finu` estrañgheru lau finu` Chamorro.

Puede kinalamten man-kabilosu yan mangai kinimite gi haf` sustansian natibu mali`e yan ma-adelanta este na fina` chinatsaga. Muñga na para ta bibira hit tatte lau hagas tafana` haf` tinatet-ta yan sustansia-ta. Na pinite i para ti u tuñgu` un` patgon haf` tinateña.

Ñahlalañg: `Nai gumupu i batkon aire ginen Tinian ha anunsia dispues i pilotu na matai i uttimu na turupela. Ilegña un` biha, “Pa`gu `nai mangatdun hit guine hulu` tula noche”. De dios!

•••

Umasodayu` yan un` listu na chatmediku. Hali`e na mayaye-yu` pot daibites. Guiya este i mafanana`an mames haga`. Ilegña si pindehu para bai chochu asiga. Dios mihu! Ha punu`yu` i medikun sisonyan!

•••

Ha faisenyu` un` amiguhu haf` na tatnai hu hatme offisiun publiku. Hu sañgane haf` matago`hu ginen hilu`. Ilegña i Saina, “Fañge`”. Tihu huñgog hasañgan “Falagu”. Todu man-malagu` man-gobietnu. Poluyu` yan Magoo ya hame bai`n rikokohe basula siha gi kantun chalan. Ai na grasia `nai hu lapbla i amiguhu!

•••

Konsidera `an todu man-gobietnu. Haye dispues para tatagu` nu i chechu` linahyan `an parehu todu galun?

Fiet Na Amigahu: Gi lemlem tautau, estaba un` amiguhu gi kantun tasi, mamaisa. Era madispone teñguañgña gi alacha ya sige ha asimula haf` mamamaila`.

Apmam de asaguaña sumetbe desde oga`an estake man-deskansa `an pueñge. Guiya umesgagaihon katma na halum guma`, diariu. Tat tiha tuñgu` gi nesessidat kada unu. Dispues madispone.

Mamaisa ha` na biahe. Esta guiguiya ha` para un` resturan (restaurant) ni sessu sumugu` i dos dispues de misa umamotsa. Puti magahet `nai sumuha i “fiet na amiga-hu” gi mañge` na relasion dos umasagua.

John S. Del Rosario Jr. | Contributing Author
John DelRosario Jr. is a former publisher of the Saipan Tribune and a former secretary of the Department of Public Lands.

Related Posts

Disclaimer: Comments are moderated. They will not appear immediately or even on the same day. Comments should be related to the topic. Off-topic comments would be deleted. Profanities are not allowed. Comments that are potentially libelous, inflammatory, or slanderous would be deleted.