I Publiko Ti Ignorante
Gi todo checho` linahyan, i publiko ume`ekuñgog fehman hafa na plano guaha. Ginen este na punto `nai ha tutuhon pumesa yan u-mebalua kao propio pat fatsu i manmapetsisige siha na asunton linahyan.
Gi fino` un` amko`, todo i chechomo para satbasionmo. I publiko kabales ha komprende pago na megai gi manmapetsige siha na asunton lai gi mapos na lehislatura gaige pago na ha luño appottunidat famaguonta.
Ayo siha na lai, ha puno` guafen industria guine para u sustenen maisa i ekonomia gi papa` malañgo na kondision. Gi mismo tiempo, hita mismo humuchom appottunidatta kumonduse halom giya Marianas nuebo na industria siha.
Atan ya in` hisga haye estaba komo kabesanten lehislatura gi mapos na ocho años. Guadog fehman kao enfin machogue i checho` niha gi kinayon tadoñg na halom tano` pot para u konduse mona mas adelantao na linala` natibo guine siha na islas.
****
Dinanche fino`ña si Speaker Benigno R. Fitial `nai ha akompara satton na checho` linahyan taiguihe i preparasion fangualuan`.
Finenina, un` prepara i gualomo. Unna` gasgas i lugat, alado i eda` dos, tres biahe, planuye hafa na gulusina osino golai para un` tanom. Un` prepara i propio abono siha yan uson sisteman hanom (irrigation) yan amano `nai siña un` bende i para un` kusecha dispues na tinanom-mo.
Gi checho` linahyan, debi lokue u guaha satton na plano hafa na bisnis yan industria siha mauleg ta petsige umestablese guine. Ta nesessita este pot para ta katso nesessidat publiko gi bandan edukasion, hinemlo` yan otro siha setbisio. I preparasion solu dañkulo na chochu`. Dispues, tinaka` dies años antes de talie` kao mauleg kinalamtenña i bisnis osino industria ni manma-establese.
Gi karera mona, sige i manehante ha atetuye todo kinalamten bisnis pot para u asegura na mama` ganansia. Taya` mas lagse guine na patte (manehante) ke ayo i mangaige gi komunidan bisnis. Rason? Debi u guaddia fehman i kinalamten bisnis osino ti mamatinas ganansia gi uttimon i mes.
****
Diberas, ti hu komprende hafa na dañkulo mampos diskuidon lehislatura guine gi ocho años malofan na tiempo. Esta hu faisen mamaisayo` kao guaho ti kumomprende in asunto. Klaro dispues na ti siña esta ha danche hafa diberas i sentimenton i taotao gi señgsoñg siha. Dios miho! Ginen este na diskuido na mampos pago chafleg lamayot patte gi linala` natibo.
****
Mampos mantai konsiderasion lao gaige gi patman kanai niha i appottunidat umaregla asunton linahyan siha kosake u siña mas libiano haanen i taotao ni ha represesenta gi kuetpon lehislatura. Kulan ti malilie` na mampos bahu i kinalamten ni finañagon lai ni siha pumasa guine gi alacha. Gi hilo` este na diskuido, sige ha` manmanguife mas tatkilo` na puesto. Yangin lache i kodo gi primet lugat, ke lao hafa na para in` atrebi hamyo gi mas mapot na katgon publiko? Dios miho na insutto gi publiko!
****
Gi fino` i biblia, “Todo manma-agañg, lao ti todo manma-ayeg”. I publiko ha komprende satton haye siña kumonduse haanen niha mona gi gaddon mampos na halom tano` bahu na ekonomia. Esta sobla de siña ha pesa kao sustansiao osino gueko tinatemo. Fino` defunto Jess Mafmas, “muñga mafa` un` tutuñgo` i ti un` tuñgo`.: Dios miho! Siempre talie` hafa mamaila` para todo kabayeros yan chatkabayeros.